Wat is onze systeemfout?

Volgens Paul Verhaeghe, doctor in de klinische psychologie en emeritus-hoogleraar aan de Universiteit Gent, heeft de menselijke samenleving duidelijk last van een systeemfout. Voordat ik het over die fout wil hebben, nodig ik je uit stil te staan bij het fenomeen “systeemfout”. Wat is dat voor een bijzondere fout? Als je zelf wil nadenken moet je even niet doorlezen, want ik ga niet op jouw antwoord wachten. Ik geef hieronder het mijne.

Een systeemfout is een fundamentele fout, oftewel, een fout die gemaakt is bij het bouwen van het fundament onder iets. Zo’n fout wordt in eerste instantie aan het oog onttrokken door alles wat er bovenop is gebouwd. Maar gaandeweg begint het bouwsel mankementen te vertonen die terug te leiden zijn op het fundament. Dit betekent dat elke systeemfout grote effecten heeft die pas later, maar onvermijdelijk, aan het licht komen. Het zijn daarom vooral dure fouten, omdat we er al vaak een heel kasteel op hebben gebouwd. Kortom: een systeemfout is serieuze shit!

Dan nu de systeemfout waar Verhaeghe op doelt. Hij bedoelt ‘de vrije markteconomie’. (https://www.youtube.com/watch?v=s6MlfEgO1W0). Of, in zijn woorden, de ‘doorgeslagen’ vrije marktwerking. Ik ben zo arrogant om hem daarin te corrigeren, want in mijn ogen is het DOORSLAAN het effect van de systeemfout.

Bijna de hele wereld is gebouwd en functioneert op basis van de doctrine dat vrije marktwerking het beste maatschappelijke systeem voor de mensheid is. Om daar iets over te kunnen zeggen, moeten we even stilstaan bij de definitie van vrije marktwerking. Ik hanteer de volgende: ‘marktwerking’ is de wisselwerking tussen vraag en aanbod. ‘Vrij’ wil zeggen dat er geen enkele belemmerende invloed op die wisselwerking uitgeoefend wordt. In het gunstigste geval leidt marktwerking tot het bereiken van een evenwicht tussen een tevreden aanbieder en een tevreden afnemer. Klinkt mooi en dat is het in essentie dan ook. Bemoei je er niet mee en de klant en de aanbieder komen er zelf wel uit.

Maar daar gaat het precies fout. We bemoeien ons er wèl mee! Zowel aan de aanbodzijde als aan de vraagzijde moeten we inmiddels rekening houden met ontelbaar veel spelregels. Daar komt bij dat de politiek gezorgd heeft voor een ondoordringbaar woud van stimulerende en beperkende maatregelen die nu eens de aanbieder en dan weer de klant helpen of belemmeren. Het zicht daarop zijn we allang kwijt, met als grootste effect dat het evenwicht tussen vraag en aanbod hoogstens voor even kunstmatig bestaat, maar niemand meer tevreden stelt.

Ingebakken ongelijkheid

Geen evenwicht betekent: ongelijkheid. Het één is zwaarder of lichter dan het ándere. Onze vrije marktwerking is doorgeslagen naar permanente ongelijkheid. Die ongelijkheid wordt deskundig achter de coulissen verstopt om maar te zorgen dat er geen oproer ontstaat. Die oproer is echter precies wat we nodig hebben. De mensen zouden in opstand moeten komen tegen het systeem dat hen aan alle kanten klemzet en een kleine groep bovenmatig laat profiteren.

Zoals Verhaeghe zegt: een systeemfout kun je alleen herstellen door het systeem aan te pakken. Vraag jezelf eens af wie er baat zou hebben bij verandering van dit systeem. Zijn dat de mensen die er voordeel door behalen of mensen die er de meeste last van ondervinden?

Maar voordat je nu gaat denken dat dit een traditioneel socialistisch verhaal is over arme consumenten en uitbuitende ondernemers, wil ik je wijzen op een effect dat veel verder ingrijpt dan de mogelijke inkomensongelijkheid. Vrije marktwerking laat ons eenzijdig focussen op de financiële kant van transacties. Het beperkt en verkokert ons zicht op de samenleving. Alles wordt vertaald naar financiële consequenties en daarmee doen we onszelf enorm tekort. Ik neem aan dat jij je kinderen ook graag wil laten kennismaken met alle facetten van dit (samen) leven. Ik geniet er zelf van als ik mijn (klein)kinderen kan wijzen op wat er allemaal voor prachtigs te beleven is, zonder het meteen over de boekhouding te hebben.

Daar zit wat mij betreft de systeemfout: wij hebben ons door de vrije marktwerking laten opsluiten in een kassa. Daarbuiten speelt het èchte leven zich af, maar wij horen alleen de telmachine. Wat mij betreft is het tijd voor revolutie. Wie doet er mee?

PS In mei 2023 verscheen het nieuwste boek van Paul Verhaeghe: “Onbehagen”

VOOR WAT, HOORT WAT!

Marktwerking gaat samen met de gedachte: ‘vóor wat, hóort wat’! Jij geeft mij iets, ik geef jou iets dat in waarde vergelijkbaar is (anders is er geen evenwicht). Dat is een mooi systeem, zolang het op een vreedzame manier gaat  om transacties met mensen die bereikbaar zijn en dus aanwezig zijn in jouw leefomgeving.

Zodra dat niet zo is, moet er een universeel, symbolisch, systeem komen dat waarde transporteert, oftewel: overdraagt. Daar komt ons geld dus vandaan. Met het geld dat ik van jou krijg voor iets dat ik jou lever, kan ik overal op de wereld weer iets kopen. De boel is weer in evenwicht.

Waar gaat het mis? Het gaat mis als we de directe koppeling tussen waarde en geld los laten. Als die koppeling niet meer bestaat, kan het alle kanten op. Dan is het maar net wat de gek er voor geeft, zeggen we dan. Als mensen dan ook nog gaan manipuleren, moet je morgen ineens heel veel méér gaan betalen voor een huis, dan gisteren. Als er dan ook nog mensen gaan speculeren (gokken) weet je helemaal niet meer waar je aan toe bent. Dat maakt dat mensen zich eigenlijk al van kinds af aan ongemakkelijk voelen bij geld, tenzij je natuurlijk tot de bevoorrechte groep van rijkste mensen hoort.

In oude tijden kon je een dienst nog terugbetalen met een wederdienst. Nu moet je rente betalen! We zijn vergeten dat je iets gratis kunt doen of geven, alles moet vertaald worden in geld. Daarmee splitsen we de mensheid in ongelijkwaardige groepen; zij die iets hebben, zij die niets hebben, zij die iets te geven hebben, zij die alleen maar hun handje ophouden, etc. Daarmee hebben we de ongelijkwaardigheid tot fundament van onze samenleving gemaakt. Daar ligt volgens mij de èchte pijn van onze vrije marktwerking.